#672851
D’ídigh an cogadh sin an ghealach.
D’ídigh an cogadh sin an ghealach.
D’ídigh an cogadh sin an ghealach ar fad.
Is frithscríbhinn í, ghinmhill sí insint is d’ídigh sí brí.
An tóirse leis, d’ídigh sé an cadhnra go tapa.
D'fhan Cití i mbaclainn Thomaí go dtí gur ídigh a cuid caointe.
Choinnigh sí súil ar na lasracha laga go dtí gur ídigh siad.
An bhfuilimid ag an phointe anois gur ídigh Rialtas Londan an caipiteal muiníne s'acu?
Má ba í litríocht an phobail freagra an Ídigh sa bhliain 1885 ar ‘that narrative, orderly, faculty ... the methodic and deliberate ballad style,’ is féidir ról shaothar foilsithe an Ídigh a aithint i gcruthú chonstráid na Gaeltachta agus phobal na Gaeltachta.
I ngeall ar a thábhachtaí agus a lárnaí agus a bhí léacht seo an Ídigh i mbunú ghluaiseacht na hAthbheochana Gaeilge, ní féidir a shéanadh ach go gcaithfeadh sé gur imir dearcadh seo an Ídigh tionchar ar an mbealach a bhreathnaigh a lucht éisteachta agus leanúna ar phobail na gceantar Gaeltachta.
An uair a d'fhan mé ar an urlár i seomra Nilton mar tholgshurfálaí, d'ídigh mé stóras caife míosa Naná laistigh de sheachtain amháin.
Ainneoin go raibh leagan amach an chórais shóisialta seo á cheistiú le blianta beaga, ní fheictear aon rian den cheistiú sin ar scríbhneoireacht, óráidíocht ná eagarthóireacht an Ídigh.
Ba é mian an Ídigh teacht ar bhunús éigin ina mbeadh sé ar aon seasamh leis an bpobal a raibh baint aige leo.
B’fhurasta é a léamh mar fháthscéal iarchoilíneach, mar is ar fhadhbanna agus laigí pobail ar ídigh streachailt fhrithchoilíneach a neart is a bhfuinneamh atá céad chuid an leabhair, ‘Turnamh’, bunaithe.
Níor ídigh an mothúchán mí-shocair ina bholg puinn nuair a shroich sé an tábhairne sa tacsaí.
An bhliain chéanna tugadh reachtaíocht isteach a cheadaigh don tionónta a léas féin a cheannach sular ídigh sé.
Tá an páirtí fós in ísle bhrí mar thoradh ar an olltoghchán deiridh nuair a d’ídigh an pobal a gcuid feirge ar an bpáirtí beag ag bord an rialtais.
Ba chuimhin léi na súile sin, áfach, fiú dá mba shúile anois iad a thiontaigh idir faoiseamh ó na drugaí de réir mar a bhuail an moirfín a chóras in urchair bheaga, agus ansin pian de réir mar a d’ídigh an moirfín sa chorp arís.
Deich triuf a casadh leis sa bpaca.Ar fhód móna a d’ídigh sé a chuid cantail le buille den tlú sul má leag sé uaidh é. Buille a bhíog púir aithinneacha i gcroí na tine.
Mhair an t-ionsaí i nGarrán an Chaisleáin trí huaire go leith ach, ach an oiread leis an ionsaí ar an mbeairic i gCaisleán an Haicéadaigh, níor éirigh leo an bheairic a ghabháil agus d’ídigh siad a gcuid lón cogaidh go mór.
Dar le leagan an Ídigh de chonstráid na Gaeltachta go raibh an neamhlitearthacht – mar atá, líofacht sa Ghaeilge ach gan léamh ná scríobh i gceachtar teanga aige – ar na saintréithe a bhain léi.
Dar leis an Ídeach ina réamhrá le Beside the Fire go raibh na seoda béaloidis ba luachmhara le fáil i measc na ndaoine ba bhoichte: Bhí cóimheas díreach, dar le ráiteas an Ídigh, idir feabhas agus saibhreas na litríochta béil agus bochtaineacht lucht a n-inste.
Ainneoin nár chleacht an tÍdeach agus an pobal ar thagair sé dóibh sa sliocht sin thuas an creideamh céanna, agus go raibh scoilt bhunúsach sa tír le fada i ngeall ar chúrsaí creidimh, ba é rogha an Ídigh díriú isteach ar a raibh i gcoitinne ag an dá dhream lena chéile.
D’áitigh an tÍdeach gur Chríostaithe iad muintir Chúige Chonnacht ‘ó nádúir.’ Pobal diaga, cráifeach ab ea iad i gconstráid an Ídigh agus an cruthúnas a bhí aige air sin ná na hamhráin, scéalta, dánta, paidreacha agus beannachtaí a bhí á gcur i láthair an phobail mhóir sna bailiúcháin béaloidis.
Ní nach ionadh, má bhí lucht an Bhéarla ag iarraidh éalú ón réaltacht a bhain leis an tsochaí inar mhair siad féin, thuigfidís ó scríbhinní leithéidí an Ídigh go raibh cineál eile réaltachta ar fáil i ndomhan na Gaeilge.
Chreid sé, dála an Ídigh, go bhféadfaí aontas cultúrtha a chruthú i measc mhuintir uile na hÉireann trí shainaithne a chur ar thréimhse ama nach raibh idirdhealú ann idir aicmí ná dreamanna éagsúla (Watson 1994: 95).
Rinne sé turgnaimh ar na cealla éagsúla a bhí ar fáil san am ach d’aimsigh sé lochtanna nó laigí orthu:d’ídigh cill Poggendorff na plátaí since go ró-thapa; bhí friotaíocht inmheánach chill Daniell ró-ard le sruth mór a sholáthar; bhí an platanam do chill Grove ró-chostasach; agus mar sin de.
“B’fhuascailt é bheith i do Ghiúdach.” Thug sé tacaíocht d’Iosrael “ar an dóigh ar thug mé tacaíocht do Learpholl – b’shin foireann s’agamsa – gan bheith ag smaoineamh air.” Diaidh ar ndiaidh, d’ídigh cibé tacaíocht a thug sé d’Iosrael.
Bhraitheas teannas éigin eaturthu nó uathu, gur tháinig Esmé agus go ndeachaigh a gáire croíúil i gcion orthu agus gur ídigh an fhéinchoinsiacht go raibh muid tamall mar a bhíonn leanaí a bhaineann spraoi eilimintiúil as séideán gaoithe nó as tonnta na farraige.
Fear ciúin staidéarach é Alan Esslemont agus cé go n-admhaíonn sé féin gur féidir leis a bheith ‘cantalach’ ag an obair, ba léir nach le haon dímheas a d’ídigh sé a chuid cantail ar a chomhghleacaithe ag an gcruinniú bainistíochta úd i Samhain 1998 ag ar fhógair sé go raibh sé ag éirí as TnaG.
Deir siad gur chothaigh an t-airgead sin an réabhlóid náisiúnta sna blianta cinniúnacha ag tús an chéid seo caite ar eascair stát neamhspleách as ar deireadh. Go deimhin, réitigh turas an Ídigh an bealach do thuras Éamoin de Valera ar Mheiriceá i mí an Mheithimh 1919 agus aitheantas idirnáisiúnta á lorg aige do Phoblacht na hÉireann a bhí fógartha díreach sé mhí roimhe sin ag an gCéad Dáil Éireann.
In ainneoin iarrachtaí an Ídigh an teanga a choinneáil beo thart ar an gCaisleán Riabhach, ba threise an chumhacht a bhí ag an mBéarla sa deireadh, a deir sé. Cuid de na pictiúir de Bhaile an Locha i leabhar Dermot Morris Ceapann Dermot go raibh an ceantar seo ar cheann de háiteanna ba thúisce a chaill an Ghaeilge mar theanga choiteann an phobail in iarthar na tíre.